Den der tyske Dukkehjem-slutten

Tekstutdraget på tysk i gotisk skrift, henta frå den tyske omsetjinga.
Bilete frå Nora, oder ein Puppenheim : Schauspiel in drei Aufzügen (1880)

Ein vanleg del av historia om Et Dukkehjem (1879) er at Ibsen måtte skrive om slutten for det tyske publikum slik at Nora blei heime. Men har du faktisk lese denne slutten? Du finn han i eit brev Ibsen skreiv 18. februar 1880:

NORA.
Dass ein Zusammenleben zwischen uns beiden eine Ehe werden könnte. Lebe wohl! (will gehen.)
HELMER.
Nun denn, – gehe! (fasst sie am Arm) Aber erst sollst du deine Kinder zum letztenmale sehen!
NORA.
Lass mich los. Ich will sie nicht sehen! Ich kann es nicht!
HELMER (zieht sie gegen die Thüre links.)
Du sollst sie sehen! (öffnet die Thüre und sagt leise) Siehst du; Dort schlafen sie so sorglos und ruhig. Morgen, wenn sie erwachen und rufen nach ihrer Mutter, dann sind sie – mutterlos.
NORA. (bebend)
Mutterlos –!
HELMER.
Wie du es gewesen bist.
NORA.
Mutterlos! (kämpft innerlich, lässt die Reisetasche fallen und sagt) O, ich versündige mich gegen mich selbst; aber ich kann sie nicht verlassen. (sinkt halb nieder vor die Thüre.)
HELMER (freudig aber leise)
Nora!
(Der Vorhang fällt.)

Eg fann ikkje ei norsk omsetjing etter eit raskt søk, sjølv om ho sikkert finst. Så hei, kvifor ikkje lage ei på nynorsk?

NORA.
At det å bu saman kunne bli til eit ekteskap mellom oss. Farvel! (ønsker å gå.)
HELMER.
Nå, men så – av garde! (grip armen hennar) Men først skal du sjå dine born for siste gong!
NORA.
La meg gå. Eg vil ikkje sjå dei! Det kan eg ikkje!
HELMER (trekker ho mot døra til venstre).
Du skal sjå dei! (opnar døra og seier nøgd) Ser du; der søv dei så rolege og roa. I morgon, når dei vaknar og spør etter mor, er dei – morlause.
NORA. (ristande)
Morlause –!
HELMER.
Slik som du.
NORA.
Morlause! (kjempar i sitt indre, mistar reisetaska og seier) Å, eg syndar mot meg sjølv, men eg kan ikkje forlate dei. (synker halvvegs ned framføre døra.)
HELMER (glad, men stille)
Nora!
(Teppet fell.)

Ibsen skreiv sjølv om den tyske slutten at den var «en barbarisk voldshandling» mot Et Dukkehjem, men han fekk aldri høve til å seie noko om mi nynorske omsetjing av han.

For ordens skuld: Eg gjer ut omsetjinga med Creative Commons Attribution 4.0 International

Noregs første podkast

Laurdagen 3. september 2005 sender NRK første episode av radioprogrammet Kurer. Temaet er podkasting – og i det høvet la dei ut episoden som podkast alt dagen før (klokka 16:56!). I følgje SNL.no er dette NRK sin første podkast, men dette kjem me tilbake til. Fredagspubliseringa gjer at dei blir det første radioprogrammet distribuert som podkast, då dei slår Kanal24 sitt program Supertanker med Eirik Newth med berre to og ein halv time. Du kan følgje dramatikken i kommentarfeltet til Eirik Newth.

Men vent no litt, kvifor presiserer Newth at det er det første riksdekkjande radioprogrammet som blir podkast? Kurer-episoden ligg ikkje ute på nett, men i skildringa av ho så nemner dei «Bohemene», som la ut radioprogram til nedlasting våren 2005. I ein arkivert versjon av Bohemene.no kan ein sjå filene til nedlasting alt 12. januar 2005, og truleg før dette også (det står 2004 på sida). Men det å leggje ut filer til nedlasting er ikkje det same som ein podkast, sidan ein podkast krevjer at ein har ein såkalla podtkaststraum (SNL). Bohemene fekk også ein straum etter kvart, men det kan sjå ut som om det ikkje var før i september 2005. Det er framleis før Kurer og Supertanker, men SNL nemner også at ITavisen hadde ein tidleg podkast. Den kom 5. august same år. Er det då den tidlegaste?

I kommentarfeltet til Eirik Newth sin bloggpost over nemner NRK-journalistane at dei har sendt Urørt som podkast sidan «i vinter», og her kjem me inn i nok ei nøtt når ein skal definere kva som er ein podkast. Podkasting er både ein måte å distribuere lydfilar på (podkaststraumen), og ein type program ein kan høyre på. Så om Urørt sender ut enkeltsongar med hjelp av ein podkaststraum, er dei då den første podkasten? Dette var ei problemstilling alt i 2005, Journalisten.no nemner det i ein artikkel om fenomenet podkast (der dei og lanserer omgrepet «lommekringkasting»):

P3-programmet «Urørt» hadde på uoffisiell basis startet med å podcaste musikkdemoer, men RadioAdressa var først ute i Norge med å tilby ordinær podcasting. Fra slutten av april har radiokanalen lagt ut «Sex og samlivsmagasinet» i podcastformat en time etter ordinær sendetid hver fredag formiddag.

Men vent no litt, ein podkast frå april 2005? Det stemmer. Adressa.no har ein artikkel frå 29. april 2005 om sin podkast:

Nå kan du laste inn Eva’s sexråd på din Ipod: Først ute med PodCasting

adressa.no og RadioAdressa er først i Norge med å tilby radioprogram på din iPOD gjennom såkalt PodCasting. Du kan nå nyte Eva og Torsten i Sex- og Samlivsmagasinet akkurat når du vil.

Fortsatt litt flaut å høre samlivsterapeut Eva Mohn snakke i RadioAdressa om de nyeste vibratorene og de tøffeste stillingene?

Litt småflaut å høre om hvordan man blir en bedre oralelsker mellom 10 og 11 på en fredag?

Vi forstår deg og derfor tilbyr vi nå hver eneste sending som podcast hver fredag klokka 12.

Adressa blir med dette de første som podcaster regulær radio i Norge.

Pod what? Podcast – en måte å få annet enn musikk inn på iPOD’en din på en enkel måte.

Så no har me første podkast frå eit riksdekkjande program og dei første som driv med «ordinær» podkasting. Når det gjeld Urørt sin song-podkast finn eg berre ein artikkel frå september same år. Eg har altså ikkje eit svar på kor tid dei først begynte å eksperimentere med podkast-løysinga. (Kanskje nemner dei det i Kurer-episoden?)

Men sidan Adressa var den første ordinære podkasten, er det då noko anna som framleis er eldre? I leitinga fann eg endå ein tidleg norsk podkast: Digital-hverdag.com (lansert 15. juli 2005). Gjennom kommentarfeltet der havna eg på ein bloggpost på senikk.com frå 28. mars 2005:

Min egen lille podcast

Siden jeg enda har tilgode å finne en eneste norsk podcast så lagte jeg min egen lille, hehe. Denne podcasten min er ikke noe interessant å lytte på da, det var mer som en test for meg selv hva som skulle til av programvare på Linux for å lage en.

Ellers så må jeg si at jeg er overrasket over at en ny teknlogi slik som podcasting faktisk skulle få brassnerden ut av huset for å gå litt oftere tur :P Podcasting og iPod er to flotte ting :-)

Så det jeg egentlig lurer på nå er denne podcasten min den første norske? Hvis noen finner noen norske podcast så vil jeg gjerne høre om det.

I sjølve podkast-straumen kan ein sjå at podkasten hadde namnet Brassnerd ;-), den første episoden «Hello World!» blei publisert 27. mars klokka 9:31 GMT med skildringa: «Maybe the first Hello World podcast and also proberbly the first norwegian podcast».

Så om ein definerer «ein podkast» som eit program (ikkje song) som nyttar podkasting-teknologi, trur eg at eg har funne fram til Noregs første podkast. Men ein skal ikkje sjå bort frå at det er fleire steinar der ute ein kan snu – kanskje dukker dei faktiske lydfilene opp?

Oppdatert 24.11.21: Aftenposten skriv om podkasting 28. februar 2005. Radio rett i lomma døgnet rundt. NRK seier då: «Jeg tror podcasting har et kjempepotensial. Hele denne nedlastings-tankegangen kommer til å revolusjonere medieindustrien. Vi kommer helt sikkert til å gjøre tester på dette[.]»

Talet bokstavar i det danske alfabet

Det danske alfabetet har 29 bokstavar, nett som det norske (sjå t.d. Dansk sprognævn sin artikkel om alfabetet). Men mange i Danmark trur visstnok at det berre er 28 bokstavar. Forklaringa er, skriv ein Reddit-brukar, at den danske alfabetsongen slår hardnakka fast at det er 28:

a b c d e f g
h i j k l m n o p
q q r r s s t
q q r r s s t
u v x y z æ ø å
otte-og-tyve skal der stå

Kjelde: danskesanger.dk

Det er likevel ikkje snakk om at dei har trossa sanninga for å få eit rim til å gå opp. Bokstaven «W» blei nemleg ikkje ein dansk bokstav før i 1980 (skal ein tru informationsordbogen.dk), før dette blei bokstaven lista opp saman med V. Eg har ikkje funnet ei kjelde som seier noko om kor gamal den danske alfabetsongen er, men her er han i ei bok frå 1969 – altså er den eldre enn bokstaven W som eigen bokstav i dansk.

Dette er elles ikkje ein nyhende i Danmark, der det har vore diskutert mange gonger på nett, og i 2010 marknadsførte eit barnealbum seg med ein ny versjon av songen der talet er retta til 29. Men det kan vere verdt å spørje danskane i livet ditt om kor mange bokstavar dei trur det er i alfabetet sitt.

Oppdatering: La til ei lenke til ei side frå ei dansk ordbok. (Takk M. Trinde!)

Via u/augustuen på reddit.

Kaizerskonsertar på nett

Fleire av dei beste konsertane eg har vore på har vore Kaizers Orchestra-konsertar. Dei ga seg i 2013, men har no dukka opp med arkivmateriale på YouTube:

We want to take a more active part in the world of YouTube, and our aim is to make available Kaizer-material from the entire span of the bands career on this, official, channel, with the best quality available. Music videos, live concerts, documentaries, you name it, we will upload it here gradually.

Sjølv om ikkje alt er i HD, er det flott å ha tilgang på mykje av dette fra ei offisiell kjelde. Kanskje særleg konsertopptaka:

Om du er fysen på fleire konsertar, har YouTube ein del «bootleg» (uoffisielt) også. Til dømes:

Så får me håpe at tida snart er inne for deira første reunion-turne.

Oppdatert 26.2.22: Flytta «Ompa til Du Tour» over til dei offisielle opplastingane, då dei laste opp opptaket sjølv.
Oppdatert 12.7.22: Dei la til fire til konsertar på YouTube, så då legg eg dei til her og.

Oppdatert 15.10.24: La til eit par til bootleg-konsertar frå 2024.

Alle heiter Glenn i Gøteborg

Eg kan lite om fotball, men ein av dei få tingane eg har lært er: Alla heter Glenn i Göteborg.

Bakgrunnen for songen er at laget IFK Göteborg vant UEFA-cuppen i 1982 med fire spelarar på banen med namnet Glenn: Glenn Hysén, Glenn Strömberg, Glenn Schiller og Glenn Holm. Dette fekk ein del merksemd både i innlandet (der songen blei til), og i utlandet der journalistar «skrattade åt alla Glenn, de skämtade om ifall det var förnamn eller efternamn». Siste sitat er frå artikkelen «Därför heter «alla» Glenn i Göteborg«, der der ser litt på historia bak fenomenet og snakkar med Glenn-ane sjølv.

Alle fire blei samla igjen i 2017 for å markere at eit av toga i Göteborg fikk namnet Glenn – og i god frukost-TV-stil måtte dei sjølvsagt synge songen saman.

Men er Glenn så vanleg i Göteborg? I følge Ratsit er Göteborg berre på 100. plass (av 290) når det gjeld talet Glenn: «I Göteborgs kommun finns 386 Glenn där den äldste är 79 år och den yngste 16 år». Ein av dei er Glenn Göthe Borg, som er nøgd over å ha Sveriges «mest göteborgska namn».

Oppdatert 27. november 2024: Glenn blir no også namnet på eit tog som skal gå mellom Göteborg og Stockholm.

Street art i Stavanger

Skjermskot frå Google arts and Culture: Nuart

I Stavanger har dei sidan 2001 hatt «street art»-festivalen Nuart, noko som gjer at det er flotte kunstverk på veggar gjennom heile Stavanger sentrum. Men no melder NRK at Nuart ikkje får meir støtte frå Kulturrådet, og at dei derfor gjer seg:

I 2016 kom beskjeden fra Kulturrådet om at Nuart-festivalen ikke lenger ville motta offentlig støtte. Begrunnelsen lå i det kunstneriske: andre søkerne var rett og slett mer kvalifisert.

Støtten ble faset ut og etter 2019 fikk de ikke mer støtte hos Kulturrådet. Selv om de kunne søkt igjen, valgte han å ikke gjøre det. Reed orker rett og slett ikke å jage pengene lenger.

Heldigvis «heng» kunsten frå førre år att, og om du ikkje har moglegheit til å ta turen ut nett no, har dei lagt ut mange interaktive «collections» på Google Arts and Culture. Desse har fotografi, videosnuttar, 360-bilete, musikk og informasjon om kunstarar undervegs. Eg er ikkje alltid så glad i scrolle-formatet, men det fungerte fint for å sjå litt på kunstbyen Stavanger. Om du heller vil sjå det som berre fotografi, kan sjå alle streetart-bileta på ei side.

Takk til Kjetil for tipset.

Historiske valomatar

Nasjonalbiblioteket har eit fiffig påfunn, dei har laga ein valomat som navigerer deg gjennom dei politiske stridssakene rundt 1890-1925. Her må du ta stilling til stemmerett for kvinner, oppheving av brennevinsforbod, 8 timars arbeidsdager og liknande. Dette er ikkje første av sitt slag, Arkivverket laga ein i 2013 i anledning stemmerettsjubileet, men den er ikkje lenger på nett (du kan sjå ei arkivert side om han her).

Det fekk meg likevel til å tenkje: har me ikkje hatt valomatar så lenge no at dei eldste er av ei viss historisk interesse? Eg fant noko historikk i ei masteroppgåve frå 2016:

Den første valgomaten ble lansert i Nederland i 1989, og var en valgomat i papirformat. Den første digitaliserte valgomaten var også Nederlandsk; Stemwijzer produserte i 1998 250,000 «råd», og i løpet av valget i 2006 hadde dette antallet eksplodert til 4.7 millioner. Denne eksplosjonen har man også sett i land som Sveits med valgomaten Smartvote, og i Tyskland med valgomaten Wahl-O-Mat (Fivaz & Nadig, 2010). Man kan også se en klar økning i Norge. Ved stortingsvalget i 2009 var det 38 prosent som oppgav at de hadde tatt en valgomat, og fire år senere svarte 51 prosent at de hadde brukt en slik tjeneste (Karlsen, 2015a). Her ser man en tydelig økning i bruken av denne tjenesten.

Elisabeth Helene Omarhaug (2016): Valgomater – informasjon eller underholdning? s. 9

Eit raskt søk på «valgomat» i Google trends seier det same som Omarhaug i masteroppgåva – det har vore ei klar vekst i interesse for desse. Men kor lenge har me hatt desse i Noreg? I masteroppgåva er det nemnt at TV2 lanserte sin første partitest i 2001 (s. 40), men eg finn ikkje noko spor av den på nett. Men eg fant ein partitest hos Aftenposten frå 2001. Tru om dette er den første i landet? Valomaten er for lengst fjerna frå nett, men det ligg ein arkivert versjon på archive.org:

Så dette var sakene me var opptatt av i 2001. Ein del av dei kan vel framleis vere med i valomatane, medan «Tobin-skatt» og reklamefinansierte skulebøker nok ikkje er viktige kampsaker lenger.

Eg melder min interesse for innsamling og attpublisering av eldre valomatar. Det er sikkert teknisk litt vanskeleg då dei fleste truleg er laga med utgåtte løysingar, men det er dumt om dei blir tapt for æva av den grunn.

Don Bluths «Østenfor sol, vestenfor måne»

Don Bluth er mannen bak animerte klassikarar som NIMHs hemmelighet (1982), Lillefot og vennene hans (1988) og Anastasia (1997). I starten av 80-talet var han i gang med eit filmprosjekt basert på eit norsk folkeeventyr: East of the Sun and West of the Moon. Me kjenner att eventyret som «Østenfor sol, vestenfor måne«, men han hadde sin eigen vri på eventyret:

Now the story that we’re telling takes place in the future, about the year 2500, and it has much the same elements in it, except it’s about a young boy and a young girl. She gets the boy in trouble in much the same way. He is discovered – he’s a fugitive from another world. He is discovered because of her, and is taken away to be put to death, and she sets out to rescue him.

It has some fantastic visuals in it, too. We go down to the lost city of Atlantis in one sequence; how she journeys to this land East of the Sun, West of the Moon is on the back of the North Wind, so it has, I think, some beautiful things in it.

Frå eit intervju, sitert på Cataroo.com

Dessverre gjorde ein streik og problem med finansiering at prosjektet aldri blei noko av. Du kan lese meir om prosjektet (og streiken) på Cataroo.com. Men sidan arbeidet alt var i gang, finst det nokon bilete frå korleis filmen skulle bli:

Frå produksjonen
Konseptskisse
Konseptskisse(?)
Inspirert av Kittelsens Kvitebjørn kong Valemon?

Eg har henta bileta frå LostMediaWiki og Tomtefairytailblog, men eg finner ikkje ei kjelde som kan stadfeste at dei faktisk er frå denne produksjonen.

Sjølv om denne filmen aldri blei noko av, blei det likevel nokre filmar frå Bluth med ei viss skandinavisk kopling. Tommelise (1994) er basert på eit eventyr av H. C. Andersen, mens Trollet i parken (1994) handlar om troll.

Redigert (17. april 2024): Og no kjem ein norsk teiknefilm basert på Maja Lunde si tolking av eventyret. Info frå NFI og eit klipp frå filmen.

Jo Nesbø og Batman

Den første Harry Hole-boka til Jo Nesbø er Flaggermusmannen (1997). Den tredje er Rødstrupe (2000). På engelsk er dei omsette til The Bat og The Redbreast, men dei kunne hatt namna «Batman» og «Robin». Eg har ikkje lese bøkene, så eg blei nysgjerrig på om dette berre var tilfeldig.

I ei VG-sak frå 1996 – året før Jo Nesbø gjer ut Flaggermusmannen – fortel han om sitt forhold til teikneseriar:

Jo oppdaget ikke tegneserier før han var 30, med nettopp Millers Batman-serie.

– Det sa bare BANG! Serien er fordømt bra, og åpnet øynene mine for hva tegneserier virkelig kunne være.

Året etter kjem Flaggermusmannen ut, og den opner med eit sitat frå Frank Millers Batman: Year One (1987): «It rose into space, its wings spread wide, then fell, its wings now a fluttering cap wrapped tight about the body of a man.» Nesbø kommenterer sjølv denne siteringa i eit intervju med VG:

Jeg bruker til og med et sitat fra Frank Millers «Batman» i boken, det var en av mine egne favorittegneserier. Men egentlig er flaggermusmannen en mytisk figur for aboriginene. Australias urinnvånere har en skapelsesberetning som er forbløffende lik den kristne. Der representerer flaggermusmannen slangen i paradiset — det onde som kommer inn i verden.

VG 17.10.1997

Boka Rødstrupe (2000) har ikkje eit Batman-sitat i seg, men det er ein karakter som blir omtalt som «Batman» fordi han bruker balltre («bat»). Men i eit intervju med NTB i høve Rødstrupen skildrar Nesbø Harry Hole som «en blanding av Raymond Chandler’s Philip Marlow, Lynvingen og Nils Arne Eggen.» («Krim og krig og kjærlighet» i Tønsberg blad 18.10.00).

I tillegg til at Nesbø sjølv peiker på inspirasjon frå Batman-teikneseriane, har fleire bokmeldarar kommentert det i sine meldingar. Nesbøs Sønnen (2014) er ikkje ei Hole-bok, men Aftenposten ser likevel likskap til Batman:

Ikke når det kan plusses på med intet mindre enn en modifisert Kristus-skikkelse – en fascinerende hybrid av fyrst Mysjkin fra Dostojevskijs roman Idioten, Clint Eastwoods sagnomsuste Man with No Name og en slags sommerkledd Batman-figur.

«Litterær bloddoping» i Aftenposten (18.03.14)

Meldarar peiker også på at miljøet i bøkene, som i Aftenposten si melding av Tørst (2016):

Gateskildringene preges av generelle alminneligheter, uten den sedvanlige nerven og nærværet, som om et goldt Gotham City fra Batman-universet er blitt målestokken.

«Harry Hole i seriemorder-slumpen» i VG (20.03.17)

Og i Morgenbladet kan ein lese dette om Macbeth (2017):

Året er 1970, vi befinner oss i en skitten, korrupt og gudsforlatt by som minner om Batman-universets Gotham (som igjen er tungt Shakespeare-inspirert).

«Blod og bly» i Morgenbladet (23.03.2018)

Nesbø sjølv seier altså at han er inspirert av Batman, bokmeldarar ser dette i fleire av bøkene hans, og han er ein fan av Batman-teikneseriane til Frank Miller. I tillegg er Batman direkte eller indirekte nemnd i dei to bøkene. Eg vel altså å slå fast at det er langt ifrå tilfeldig at bøkene har fått dei namna som dei har.

…Men er det tilfeldig at Val Kilmer, som spelte Batman i Batman Forever (1995), også er med i Hollywoodfilmen The Snowman (2017), som er basert på Nesbøs Snømannen (2007)? Og kan «Snømannen» vere ein referanse til Batman-skurken Mr. Freeze?!

(Eg bør vel kanskje heller lese bøkene.)

Aarhus i 1902 (og maskinlæring)

Utviklinga av maskinlæringsteknologi har gjort av «kven som helst» kan gjere avansert oppussing av gamle filmklipp. YouTubar RestoringOldStuff har i det siste kasta seg over dansk filmarkiv og blant anna lagt ut nokon «oppussa» filmklipp frå Aarhus i 1902:

Knapt noko av det du ser her kjem frå sjølve videokameraet. Klippa er henta frå Sct. Clemensbro i Aarhus (1902), men bileta som er brukt er blitt forstørra – altså har ein datamaskin «fylt inn» detaljar den trur skal vere der. Det same gjeld fargane, dei er stort sett bestemt av ein datamaskin som har lært frå å analysere store mengder video/bilete-materiale. Men ikkje nok med det: den originale filmen hadde truleg berre rundt 24 bilete i sekundet, mens denne har heile 60. Altså er dei aller fleste bileta denne videoen består av ikkje frå sjølve filmrullen, men datagenererte.

Kamera har aldri kunne gje fullgode attgjevingar av verkelegheita, og moderne mobilkamera gjer ei rekke småendringar som få tenker på som historieforfalsking. Kjem ein til å ta like lett på slik «oppussing» av gamal film? Me får sjå. Dette er uansett teknologi som berre er i startgropa, og det same gjeld nok kva slags haldningar me vil ha til resultata.

Redigert: Og no har turen komme til Noreg. Sjå klipp frå 1912-14 her. (Via reddit)