Det finst mange norskutvikla og/eller norskspråklege spel. Desse er ein del av norsk kulturarv, noko Andreas Hadsel Opsvik argumenterer for i ein artikkel frå Syn og segn 4/2020 (oppdatert for nett). Her skildrar han utfordringa med å ta ta vare på gamle dataspel og spør etter gode ordningar for å passe på at dei blir bevart. Utgangspunktet er at Flash, eit program som blei brukt til laging og speling av spel, la inn årene. Kva skjer så med alle (dei norske) spela som er laga i det programmet? Korleis kan ein ta vare på dei for framtida? Situasjonen i dag er det han kallar «geriljaarkivering frå dedikerte fans»:
Såkalla emulatorar, programvare som latar som dei er fordums spelmaskiner, har blitt laga på dugnad av fangrupperingar på nett i fleire tiår allereie. Men, sidan dei ikkje er utvikla av skaparane av maskinene dei emulerar er dei sjeldan ein perfekt rekonstruksjon. Og dess nyare maskiner dei later som dei er, dess vanskelegare er arbeidet. […] I Flash sitt tilfelle har det privatet initiativet Flash Point Archive dukka opp, ein nettstad som søkjer å ta vare på Flash-spela.
Og mens me ventar på at f.eks. Nasjonalbiblioteket eller eit spelmuseum skal ta på seg arbeidet, er det desse geriljaarkivarane ein må setje sin lit til.
Nokre spel, som Espen i Asmo, kan ein spele direkte i nettlesaren. Andre må ein bruke ulike verktøy for å få i gang på nyare maskinar. YouTube-kanalen Mulles retrospel har laga videoar som fortel korleis ein kan gjere det på Windows og Mac:
Det beste er å skaffe deg ei fysisk bok av Fosse eller å gå på ei framsyning. Men om du ikkje har moglegheit til det, er det heldigvis ganske mykje som er ligg lovleg ute på nett.
Me får sjå om eg kjem til å oppdatere lista. Det blir spanande.
Oppdatert (11.12.23): NRK hadde ei maratonsending i helga, «Jon Fosse ord for ord», der dei fekk skodespelarar til å lese gjennom all dramatikken hans. Eg har lagt dei inn etter beste evne. Eg trur eg har blanda litt med årstal for bokutgjeving og urframføring, men jaja.
Eg har sansen for når entusiastar samlar kunnskap om ulike (snevre) områder og gjer han tilgjengeleg for alle. Til dømes har nokon laga ein database over norske høyrespel som stadig blir oppdatert med tilgjengeleg informasjon. I skrivande stund er det registrert like over 900 høyrespel frå 30-talet til i dag, gjerne med skodespelarar, regissør, lenke til t.d. NRK og informasjon om handlinga. Og det heile er sortert på ein måte som gjer at du lett kan finne ein sjanger eller forfattar. Til dømes:
Og det som er så herleg med prosjekt som dette, er at folk gjerne kjem med bidrag når dei ser at noko manglar eller har meir informasjon. Så om du sjølv veit noko, legg det inn som kommentar på det relevante høyrespelet.
Jon Fosse seier at nobelprisen hans også er ein pris til nynorsk, og då må verdspressa gjere eit forsøk på å forklare lesarane sine kva det er. Det er mange som baserer seg på Associated Press sin artikkel, der det er eit par avsnitt under «What is Nynorsk?»:
While Fosse is the fourth Norwegian writer to get the literature prize, he is the first in nearly a century and the first who writes in Nynorsk, one of the two official written versions of the Norwegian language. It is used by just 10% of the country’s 5.4 million people, according to the Language Council of Norway, but completely understandable to users of the other written form, Bokmaal.
Guy Puzey, senior lecturer in Scandinavian Studies at the University of Edinburgh, said Bokmaal is “the language of power, it’s the language of urban centers, of the press.” Nynorsk, by contrast, is used mainly by people in rural western Norway.
“So it’s a really big day for a minority language,” Puzey said.
Known as «new Norwegian» and used by only about 10% of the population, Fosse’s version of the language was developed in the 19th century with rural dialects at its base, making it an alternative to the dominant use of Danish that followed from a 400-year union with Denmark.
Nynorsk, or “New Norwegian,” was constructed in the 19th century by the philologist and poet Ivar Aasen, after studying Norwegian dialects around the country. Bokmål evolved from Danish. (Norway was in a union with Denmark from 1380 to 1814.)
Bokmål is used by around 85 percent of the population, while Nynorsk is used by 10 to 15 percent, according to the Norwegian Directorate for Education and Training. Unlike most other major languages in Europe, Norwegian has no official standard for the spoken language, and most Norwegians speak a dialect, even in official settings. Most of the dialects are somewhat closer to Nynorsk than Bokmål.
All Norwegians learn both written languages in school. The primary language taught in each school district is determined by local referendum, and Nynorsk is most common in western Norway, where Fosse grew up.
Nynorsk differs from Bokmål in vocabulary and grammar. The Nynorsk style tends to be more direct, compact and have a more active use of verbs.The Scandinavian languages (Norwegian, Swedish and Danish) are mutually intelligible, and most Scandinavians can read the other languages.
Eg prøvde å ta meg ein runde på andre språk enn dei nordiske og engelsk, og med litt robotomsetjing fann eg eit par til forklaringar. I Neues Deutschland tillet skribenten seg i å spekulere om det er estetiske kvalitetar med nynorsken:
Seine Romane, Stücke, Gedichte verfasst er auf Nynorsk: Das Neunorwegische wurde aus verschiedenen Dialekten im 19. Jahrhundert zusammengeschustert, um eine Schriftsprache für Norwegen zu haben. Nynorsk verwenden nur etwa 15 Prozent; Bokmål, aus der dänischen Tradition abgeleitet, der Rest. Man kann sich Gedanken über ästhetizistische Vorlieben für urwüchsige, vorgeblich einflussfreie Sprachen machen, aber das bleibt Spekulation.
Og i spanske El Diario blir nynorsk set i eit europeisk perspektiv, der det er eit poeng i at minoritetsspråka gjer at ein kjem tettare på:
Las batallas políticas sobre lenguas oficiales, cooficiales y minoritarias no sólo suceden en España. Son en muchos sentidos parte de la riqueza, variedad y complicación de la historia europea. A menudo también reflejan la tensión entre lengua familiar y la estándar, entre la lengua oficial con las reglas que intentan canonizar las instituciones y la viveza y naturalidad con la que se utiliza esa lengua o se pasa de una a otra. De ello también es buen reflejo la historia de los diccionarios, como el de Oxford en inglés, producto de las contribuciones de decenas de miles de personas que mandaban usos de palabras que encontraban por todo el mundo: un ejemplo pionero de cómo hacer un texto inclusivo y que en el siglo XIX era considerado una idea de rebeldes que no respetaban el idioma como se debía. Otro modelo de esa frescura es el diccionario de María Moliner, más vivo y cercano a la cultura popular que el de la Real Academia.
Lo que tal vez nos recuerda Fosse es la intimidad de las lenguas que a menudo se pierde en debates más partidistas y cómo los escritores pueden ayudar a recuperarla igual que otros apasionados de las palabras. La preservación de la riqueza lingüística es uno de los bienes culturales en un continente tan plurilingüe y políglota como Europa. Por supuesto, en parte tiene que ser una cuestión política por el derecho a hablar tu lengua y a que te puedas comunicar que va mucho más allá del estatus institucional o del acervo cultural detrás. Pero la lengua, incluso de la que se hace más bandera, no es sólo algo colectivo, es también personal. Hacer chistes para marcar distancias con el otro o utilizar las lenguas como moneda de cambio hace que se pierdan de vista la intimidad de una lengua y la naturalidad con la que a menudo convive con las demás que tiene cerca.
La otra lengua de la que habla Fosse en las entrevistas es la de escritura como algo único que a él le empuja a contar una historia y a callar cuando no tiene más que decir. Desde esa intimidad que tiene con su lengua natal, Fosse sólo quiere a más personas, muy lejos de su pequeño rincón. Y confía en que lo que quiere transmitir no se pierda en la traducción. En otra entrevista, en el Financial Times en 2018, decía: “Si escribo bien, puedo ver mis experiencias en lo que he escrito. Pero también puede verlas una señora en Japón y un cincuentón en Rusia. Eso es lo que me interesa”.
I 1970 blir Vise- og lyrikkfestivalen i Haugesund arrangert for første gong. Dei gjentok suksessen dei neste to åra og på festivalen i 1972 var det mellom 12 000 og 13 000 innom festivalen. På gjestelista det året var blant anna Jan Eggum, Finn Kalvik, Knutsen & Ludvigsen, Lillebjørn Nilsen, Ole Paus og Loudon Wainwright III. Men også den 63 år gamle fruktbonden og lyrikaren Olav H. Hauge.
Terje Emil Johannessen, som var involvert i å arrangere festivalen, seier at dei klarte å «overtale [Hauge] til å komme fra Ulvik», medan Olav H. Hauge skriv i dagboka si 4. mars: «Brev frå Forfattarsenteret i Bergen, med spørsmål um å koma til festivalen i Haugesund i sumar. Eg segjer ja.» (Hauge s. 16). Hauge ender opp med å lese dikt på ei utescene foran det han sjølv seier er 2000 publikmarar – for det meste ungdom. Dikta han les er «Lodd», «Sleggja», «Sagi», «Katten» og «I dag såg eg». Deler av festivalen blir filma og vist på NRK, derfor kan ein i dag sjå Olav H. Hauge lese eigne dikt (nokon har også lagt klippet på YouTube). Eit lydopptak blei også gjeve ut på LP-plata frå festivalen.
Dette klippet har blitt eit fast innslag i klasserommet for min del, gjerne med ei innleiing der eg presenterer Olav H. Hauge som ein til dels introvert fruktbonde. Reaksjonane han får frå festivalungdomen fascinerer elevane. Forfattar Gunhild Øyehaug skildrer korleis det er å sjå klippet i ei spalte i BT (17. januar 2011):
Olav H. Hauge står i Haugesund i 1972 iført ein grå dress og tek seg god tid med å lese opp, og han har, verkar det som, øvd inn ein måte å lese på som høver til ein visefestival, han les på ein måte som framhevar det humoristiske ved dikta, noko som fører til at det grassitjande, syttitals-hippieliknande Haugesundspublikummet ler godt og høgt når han til dømes seier at han stor tru på nymånen «men det er vel den gamle». Dei gapskrattar nesten, kan vi sjå, og vender seg til kvarandre med sine syttitalsfrisyrar for liksom å nikke «høyrde du det, eller! DET ER VEL DEN GAMLE!»
Eg innbiller meg at eg kan sjå på ansiktet til Hauge, som held maska ganske godt trass publikums humring og latter, at han har ei slags neonkjensle innvendig. Ein plutseleg, lysande tråd over sambandet mellom han, dikta og publikum.
Tidlegare nemnde medarrangør Johannessen, peiker på Hauge sin diktlesing som eit av høygdepunkta frå festivalene: «Han sto på scenen i en grå, falmet dress, men diktene hans satt som et skudd».
8. juli 1972. Heime att i kveld frå Haugesund. Reiste um Odda i går. Var med på festivalen i Haraldsteltet i går kveld. Strålande sol. 6000 ungdomar hadde slege reir kring Haraldshallen. I teltet var godt 2000 samla. Larsen kom ikkje, so Harald Sverdrup kom i staden hans. Elles var Lillebjørn nilsen, Lars Klevstrand, og fire songarar og spälmenn från Sverige der. So las Sverdrup og eg. Ja ja. Han er populær, det skal vera visst.
Etterpå sat – og låg – eg og Sverdrup i eit telt, prata med gjentor og gutar, fekk øl og brennevin. Mykje liv! Dei har mykje moro dei unge i dag! […]
Harald Sverdrup – kor han leita etter namnet på busken! Kom ikkje på tindved. Laut ha greide på det! Ringde til slutt frå festival-kontoret i Haraldshallen kl. 1 um natti, vekte kona og spurde henne, dei hadde nett fenge busken frå Reisæter på Ås. Tindved! Ho hugsa det! Han var ovanpå att. Javisst! Tindved! Eg kom heller ikkje på namnet på busken, endå eg var med Reisæter då han skar stiklingar av han øvst i Bøverdalen. Ikkje alle tek naturfag so alvorleg som Sverdrup.
Hauge kommenterer også festivalen litt meir i eit brev til Martin Nag 19. juli: «Slik røvarleir skulde ein ikkje våga seg inn i. Det var no ei trøyst for meg at Harald Sverdrup var der, eg hadde då godt lag.»
Men reaksjonane var ikkje berre positive. I ei masteroppgåva om dei tre lyrikk-festivalane siterer Vegard Aalbu eit brev frå Willy Dahl til Hauge: «Jeg har snakket med et par-tre som var i Haugesund på festivalen, og de syntes du hadde kommet mer enn skapelig fra det. Selv om det selvfølgelig er tosket av deg å gå med slips.» (Aalbu, s. 67).
Frå Perpetuum Mobile (Nasjonalbiblioteket/YouTube)
Ivo Caprino (1920-2001) slapp sin først kortfilm, Tim og Tøffe, i 1949. I følgje Per Heddal sin Caprino-biografi, gjorde denne inntrykk på ein ansatt frå tobakkfirmaet Glott, så han fekk Caprino til å lage reklamefilm for sigarettmerket «Black Prince»:
Caprino skrev manus selv, og ga filmen tittelen «Perpetuum Mobile», evighetsmaskinen.[…] Sigarettreklamefilmen var tydelig inspirert av Storm P.s tegninger. […] Figurene er festlig utført av Ingse Gude, og filmen vant prisen «Annonsørenes Oscar» for 1951.
Nasjonalbiblioteket har gjort denne reklamefilmen tilgjengeleg for alle. Han er på litt over 3 minutt og er herleg absurd. Dei har i tillegg restaurert han med siste skrik i datateknologi: «Filmen er oppskalert ved hjelp av kunstig intelligens og digitalt retusjert på Nasjonalbibliotekets lab i Mo i Rana.» (Du kan også sjå han direkte på YouTube.)
I følgje ein artikkel i Dagbladet var Bjarne Sandemose invovlert i å lage sigarettmaskinen i filmen, og i ein rapport laga for rettssaken om «Il Tempo Gigante» dukker det opp eit bilete frå ein av Caprino sine skissebøker som viser korleis han såg maskin for seg:
Især flere hjerte-metaforer kan betegnes som klisjéer og floskler, og noen steder er det vanskelig å se hvilke handlinger det egentlig oppfordres til, som i «Flyt på den energien du kjenner i din ånd.» (Gjør det som gir deg stjerner i øynene, 2020). Her kan vi trekke linjer til forskning på det som omtales som Pseudo Profound Bullshit; hvordan noen mennesker finner mening i ytringer som ikke egentlig har mening, men som er utformet slik at de virker dype (Pennycook, Cheyne et al. 2015).
Og ho har gått gjennom ordbruken i dei tre bøkene ho har undersøkt:
Frekvensanalyser på ordnivå bekrefter at sitatene har et tydelig og smalt fokus. For eksempel står de 20 mest brukte substantivene for over en tredel av den totale forekomsten av substantiver, og de 20 mest brukte adjektivene dekker 60 prosent av forekomstene, noe som skiller seg kraftig fra de gjennomsnittlige andelene på henholdsvis åtte prosent og 25 prosent (Viberg 1990). De fleste adjektiv er positive, men vage. Også de to mest brukte verbene – være og gjøre, er veldig generelle. Et annet interessant funn på ordnivå, er at verbet tro er det tredje hyppigst brukte verbet.
Eg finn ikkje sjølve oppgåva på nett, men eg ser for meg trur at ho kjem inn i databasen til UiA på sikt.
Som ein del av innspelinga var det mange nordmenn som var statistar, bl.a. krimforfattar Tom Egeland. Arve Juritzen og Odd Johan Nelvik meldte seg også på som statistar for å dekke filminga i hemmelegheit for Se&Hør. Ein kan lese meir om det i Dagsavisen (22. april 2005) og Journalisten.no har meir om Se&Hør-saka. Ein kan lese meir om korleis det var å vere statist i denne BT-artikkelen, der det også kjem fram at det er ei norsk bok på veg.
Det er litt usikkerheit om Arve Juritzen som statist spelte figuren «Jess Allashane«. Som kjelde i ein Star Wars-wiki har dei at Juritzen sjølv har signert eit Jess Allashane-samlekort, men det spørs kor god kontroll Juritzen har på dette sjølv: «Jeg vet ikke hva jeg var. Kanskje var jeg stormtroppsoldat. Var stormtroppene de som angrep? Nei, vent litt, vi var opprørere, de snille[.]» (frå Dagsavisen-saka).
Juni frå Hotel Cæsar sine tankar om Star Wars
I 1999 kom Hotel Cæsar-romanen Juni – tyven, tyven skal du hete(1999). I den får ein eit innblikk i kva såpeoperakarakteren Juni tenkte om Star Wars då ho såg han på Forum scene i Bergen i oppveksta:
Juni ble litt imponert, til tross for at hun syntes hele greia var vrøvl. Noen av effektene var utrolig spesielle, og den ene av de unge mennene som spilte hovedrollene, var ikke så aller verst å se på. Han var en blanding av bølle og blautfisk, hard på overflaten og øm under skallet. Ja, med alle de rette klisjeene på riktig plass. Juni kom alltid til å være litt svak for Harrison Ford etter Star Wars.
Tru om om dette kjem til uttrykk i nokon av dei 3123 episodane av Hotel Cæsar?
Namn: Norge, Lars, Eyvind, osv.
I dataspelet Star Wars: X-Wing Alliance (1999) har eit av fraktskipa fått namnet Norge, truleg fordi det er knytt til isplaneten Hoth. Det er i tillegg fleire figurar som har norsk-aktige namn, som Lars-familien og ein kar som heiter Eyvind. Så har me også planeten Voss og svikaren Vidkun. (Oppdatert 24. april 2024: Ja, og i The Mandalorian dukkar Ragnar opp.)
Brødrene Dal og skapningen frå Pirion
I boka Den selsomme historien om brødrene Dal og professor Drøvels hemmelighet (1981), basert på TV-serien, får me møte ein skapning frå «Pirion» (som ikkje er med i serien). Han blir skildra som eit «skrekkinnjagende og hårete monster» med «sammenbitte tenner», viftande «stilkeøyne» og med røyk som siv ut av nesebora. I boka stiller Roms spørsmålet: «Og vil det hårete monsteret fra Pirion noengang få en rolle i Star Wars III?». No er både tredje film, episode III og tredje trilogi i serien ute. Tru kva skapnad i filmane som best passar til skildringa?
Leias kropp
Filmen Rogue One: A Star Wars story kom ut då skodespelar Carrie Fisher (Leia) var 60 år, men er sett i tida like før første Star Wars film. Dei ville likevel ha med karakteren Leia, så dei løyste det med filmtriks: eit digitalt fjes på kroppen til ei anna kvinne. Og ho andre kvinna er norske Ingvild Delia.
Harald Mæle har vore stemmen i ei heil rekke norske produksjaner, noko som gjer at stemmen er lett å kjenne att. Ei av desse er eit Star Wars-hefte som blei gitt ut saman med ei lydbok, slik at unge kan lese og lytte samtidig. Du kan lese heftet her og lytte til Harald Mæle (som forteljar og som Darth Vader) her – eventuelt sjå dei saman som ein YouTube-film. Og hadde det ikkje vore kult om nokon sette lyden til faktiske klipp frå filmen? Jo, det hadde det. (via @tanketom)
Norsk (offisiell) Star Wars-kunst
I slutten av 70-talet og starten av 80-talet ga Semic ut ei rekke med Star Wars-teikneseriealbum. Av ein eller annan grunn fekk dei norske Knut Westad til å teikne framsida til heftet Siste advarsel frå 1982.
Her siterer eg like greitt direkte frå eit intervju med Märtha Louise i Aftenposten:
Ari tok initiativet til [navnet Leah Isadora] fordi han alltid har vært fascinert av danseren Isadora Duncans liv og tragiske død. Han har dessuten reist mye i Midtøsten, og Leah kommer derfra. Så må jeg innrømme at jeg alltid har vært en stor Star Wars-fan, og prinsesse Leia har alltid vært den vakreste i hele verden!
Det går for tida ein debatt om Ludvig Holberg i bergensavisa BA. Kjerna i saka er om omgrepet «skeiv» er relevant å bruke om Holberg, der BA-spaltist Erling Gjelsvik meiner at dette er ei unaudsynt sexifisering av Holberg mens UiB-professor Jørgen Sejersted meiner at det er ein fruktbar måte å forstå Holberg sitt forhold til kropp/kjønn. Debatten tek utgangspunkt i eit Morgenbladet-intervju som er bak betalingsmur, men innlegga i BA kan ein gratis lese frå sidelinja. Sitata gjer eit inntrykk av innlegga, men les dei helst i sin heilskap:
Erling Gjelsvik: Hvorfor må Holberg gjøres skeiv? (5. november): «Sex-maset er blitt så innarbeidet i den offentlige samtalen at det hindrer innsyn i det vesentlige. Når noen vil skape ny oppmerksomhet rundt dette bemerkelsesverdige mennesket, virker det søkt å sette søkelys på seksualitet.»
Jørgen Sejersted: «Skeiv» rommer også Holberg (9. november): «Kjønn har slett ikke vært det dominerende perspektivet, verken for meg eller andre. […] Jeg sender kritikken tilbake: Hvorfor er det først når man nevner Holbergs kjønn, at man får overskrifter i pressen?»
Erling Gjelsvik: Intet nytt om Holbergs legning (19. november): «For å berge i land en ryggdekning for sine oppfatninger, drives Sejersted til å operere med et mildt sagt utvidet skeivhetsbegrep, omfattende nok til å flyte ut i det meningsløse. […] Skal vi eksempelvis forstå det slik at Holbergs advokatur for likestilling mellom kjønnene, et fremmedartet og kontroversielt syn i hans samtid, gjør ham «skeiv»? Ergo er Mor Nille en sten: Erasmus Montanus kunne knapt nok gjøre det bedre enn Jørgen Sejersted.»
Jørgen Sejersted: Holbergs kjønn – fremdeles provoserende (29. november): «Jeg tror kroppen betyr mye for hvordan vi oppfatter verden rundt oss og beskriver den. Dette gjelder også koleriske bergensere – som Holberg. Men viktigere: Dette er også Holbergs mening, som han vender tilbake til gang på gang: «Det er Legemet, som gjør meg til non conformist». En slik formulering er radikal, betydningstung, og slett ikke noe alle og enhver kunne rive av seg.»
Og der ligg ballen no. (Eg oppdaterer innlegget med nye innslag om/når dei kjem.) Eg støtter gjerne opp om meir offentleg ordskifte om Ludvig Holberg og håper at innlegga får ein drøss klikk og lesarar.
Eg blei nysgjerrig på ordet «ørten». Kva kjem det av? Og kor gammalt er det? La oss sjå kva me finn ut av med litt lekmannsforsking!
Av refleks går eg alltid først til UiB/språkrådet si teneste Ordbøkene.no (bokmåls- og nynorskordboka), sidan dei gjerne har litt om opphavet til ord. Om «ørten» skriv dei: «uvisst opphav, dannet etter tallord på -ten«.
Neste steg blir riksmålsforbundet si flotte ordbok NAOB.no. Dei er også usikre, men peiker til ein svensk parallell: «av uviss opprinnelse; jf. svensk aderton «atten», med muntlig uttale a`rtån». Men NAOB har også med sitat, og då kan me sjå at det i alle fall er frå 1991.
Det monumentale bokprosjektet Norsk Ordbok (1939-2016) er i 12 band og inneheld ord frå nynorsk og norske dialekter. Dei er i gang med å revidere artiklane og legge til nye, men det er eit langvarig prosjekt og nettsida er ikkje heilt på plass enno. Men i Norsk Ordbok (alfaversjon) er det er ein artikkel om «ørten» frå 2016. Her har dei ikkje meir informasjon om opphavet, men dei viser til eit par litterære kjelder som er eldre enn 1991. Blant anna er Tone Tryti si bok om norsk slang nemnd, meir om den seinare.
Metaordboka let deg søkje i «rådataen» dei har brukt for å lage Norsk Ordbok, altså setlane med ord som har blit sendt til dei og dialektordbøkene dei har lagt inn i sitt «ordbokhotell». Brukargrensesnittet er dessverre noko vanskeleg, så eg er litt på tynn is sjølv. Men om ein søkjer på «ørten» og trykker på resultata, kjem det ei liste med lenkjer til ymse setlar ein kan sjå på. Eg finn ikkje meir om opphavet, mens den eldste setelen er frå 1983.
Skjermdump: ordbøkene.noSkjermdump: naob.noSkjermdump: Norsk ordbokSkjermdump: Metaordboka
Som siste ledd i ordboksarbeidet, vil eg sjå litt på svensk og dansk. I Svenske akademiens ordböckar finn me «arton», som NAOB peika på. Om det er lånt herfrå, er det berre sjølve ordlyden. Via den dugnadsbaserte Wikitonary ser eg at dei på svensk har femtielva/femtioelva som tilsvarande tulletal. I eit søk på danske Ordnet.dk finn eg ikkje «ørten» (eller noko liknande). Tru kva slags tulletal dei bruker på dansk? Det næraste eg kjem etter litt tid på Google er «for hundrede og syttende gang» (frå ordsprog og talemåder).
Det er på tide å sjå i slangboka til Tone Tryti. Me finn ho på Nasjonalbiblioteket: Norsk slang (1984). Tryti skriv:
I tillegg har det i den siste tiårsperioden oppstått enkelte «betydningstomme» nylaginger som brukes som hyperbolske tallord. De vanligste av disse psevdotallene er ørten, fnørten og fjarten, men varianter som fjaksen, fjæksjen og fjøksjen er også i bruk. Alle ordene brukes om en stor, men ikke nærmere avgrenset mengde. […] Disse forsterkende tallekvivalentene kan også brukes sammen med ordinære tallord i kombinasjoner som fjarten tusen, ørten hundre, hundre og fjæksjen, tohundre-og-fnørten og ørtogførti.
«Ørten» er altså berre eit av fleire «hyperbolske talord» som er i omlaup. Ho skriv også at ordet er brukt i romanane Villskudd av Gudmund Vindland (1979) og i Jon Michelets Orions belte (1977). Dette er dei eldste døma av bruk me har funne til no.
Kanskje eg kan grave fram nokre eldre tilfelle enn dei ho har? Nasjonalbiblioteket har digitalisert omtrent heile den norske bokarven og let deg søkje gjennom han. Det burde vere ein smal sak å søke etter «ørten» og sortere etter dato. Problemet er at metodane ein har for å gjere innskanna bilete om til tekst, er framleis langt frå optimale, så ein må bla seg gjennom ein god del støy for å finne relevante treff. Likevel fann eg raskt romanen Din siste vilje (Gunnar Messel, 1977), men me er framleis ikkje lenger bak enn 1977. Eg gjer eit forsøk på å søke i avisane, men då avgrensar eg meg til 70-talet. Det eldste sikre treffet eg kan sjå er Tidens Krav (27. juni 1977). Det er eit til lovande resultat («hennes hele svin og ørten liter kremfløte pr. porsjon») frå Aftenposten (28. februar 1976), men sidan det ikkje ligg ut ope, får eg ikkje sjekke om det faktisk er «ørten» det står. Rekketal/ordenstal-varianten «ørtende»/»ørtande» finn eg i 1979, t.d. i romanen Det er bare kjærligheten som ikke sover og i Klassekampen (23. mai 1979). Og kva med dei andre hyperbolske talorda? Eg finn fjarten i 1977, fnørten i 1976 og ørtogførti i 1983.
Eg burde vel også Google ordet. Her er også problemet støy, men om ein legg til andre stikkord (t.d. «språk»), kjem det fram nokre meir eller mindre relevante treff. På diskusjon.no prøvde dei å talfeste ørten i 2007, men av opphav kjem det berre ein teori om at det heng saman med den gamle vekteininga «ort». I Språkspalta på Facebook diskuterte dei ordet i 2016. Fleire skriv at dei hugser ordet frå 70- og 80-talet, og ein ser også at det er vanleg over store deler av landet. I tillegg kjem det mange fleire døme på hyperbolske tal (og årstal). I eit anna Facebook-innlegg frå 2021 kjem det meir av det same.
Tja, er det då fleire steinar ein kan snu? Det finst jo fleire etymologiske ordbøker i bokform, men dei har eg ikkje tilgang til. På Nasjonalbiblioteket kan ein søke etter «ørten» og sortere etter «faglitteratur – språk», men dei bøkene som kanskje er relevante, ligg ikkje ope ute på nett. Eit søk på forskingsbasen Oria kan kanskje finne akademiske tekster om «talord» og «slang»? Eg fann ikkje noko på nokre raske søk, men her er det uansett også mykje som ikkje ligg ope på nett.
Så det. Eg fann ikkje nokon klare svar, og det er vel framleis fleire steinar å snu. Her er mine avsluttande tankar:
Det kan sjå ut som om det på 70-talet var ein periode med språkleg kreativitet når det gjaldt tullete talord. Eller kanskje er det først då dei kjem på trykk? Kor lenge dei florerte munnleg er vanskeleg å seie noko om. Kanskje vil fleire digitaliserte og transkiberte kjelder kunne avdekke meir i framtida? T.d. NRK sine arkiv.
Dei første som brukte «ørten» i trykk var alle på østlandet, rundt 76-77. Kanskje spreidte det seg derfrå?
Opphavet er framleis eit mysterium. Svenske «arton»? Vekteininga «ort»? Kva veit vel eg. Ordet «ørtogførti» kan jo få ein til å tenke på at det kan vere ein leik med «førti» som har ført til «ørten». Men det kan jo også ha gått andre vegen, at «ørten» klingar bra med «førti».
