Jo Nesbø og Batman

Den første Harry Hole-boka til Jo Nesbø er Flaggermusmannen (1997). Den tredje er Rødstrupe (2000). På engelsk er dei omsette til The Bat og The Redbreast, men dei kunne hatt namna «Batman» og «Robin». Eg har ikkje lese bøkene, så eg blei nysgjerrig på om dette berre var tilfeldig.

I ei VG-sak frå 1996 – året før Jo Nesbø gjer ut Flaggermusmannen – fortel han om sitt forhold til teikneseriar:

Jo oppdaget ikke tegneserier før han var 30, med nettopp Millers Batman-serie.

– Det sa bare BANG! Serien er fordømt bra, og åpnet øynene mine for hva tegneserier virkelig kunne være.

Året etter kjem Flaggermusmannen ut, og den opner med eit sitat frå Frank Millers Batman: Year One (1987): «It rose into space, its wings spread wide, then fell, its wings now a fluttering cap wrapped tight about the body of a man.» Nesbø kommenterer sjølv denne siteringa i eit intervju med VG:

Jeg bruker til og med et sitat fra Frank Millers «Batman» i boken, det var en av mine egne favorittegneserier. Men egentlig er flaggermusmannen en mytisk figur for aboriginene. Australias urinnvånere har en skapelsesberetning som er forbløffende lik den kristne. Der representerer flaggermusmannen slangen i paradiset — det onde som kommer inn i verden.

VG 17.10.1997

Boka Rødstrupe (2000) har ikkje eit Batman-sitat i seg, men det er ein karakter som blir omtalt som «Batman» fordi han bruker balltre («bat»). Men i eit intervju med NTB i høve Rødstrupen skildrar Nesbø Harry Hole som «en blanding av Raymond Chandler’s Philip Marlow, Lynvingen og Nils Arne Eggen.» («Krim og krig og kjærlighet» i Tønsberg blad 18.10.00).

I tillegg til at Nesbø sjølv peiker på inspirasjon frå Batman-teikneseriane, har fleire bokmeldarar kommentert det i sine meldingar. Nesbøs Sønnen (2014) er ikkje ei Hole-bok, men Aftenposten ser likevel likskap til Batman:

Ikke når det kan plusses på med intet mindre enn en modifisert Kristus-skikkelse – en fascinerende hybrid av fyrst Mysjkin fra Dostojevskijs roman Idioten, Clint Eastwoods sagnomsuste Man with No Name og en slags sommerkledd Batman-figur.

«Litterær bloddoping» i Aftenposten (18.03.14)

Meldarar peiker også på at miljøet i bøkene, som i Aftenposten si melding av Tørst (2016):

Gateskildringene preges av generelle alminneligheter, uten den sedvanlige nerven og nærværet, som om et goldt Gotham City fra Batman-universet er blitt målestokken.

«Harry Hole i seriemorder-slumpen» i VG (20.03.17)

Og i Morgenbladet kan ein lese dette om Macbeth (2017):

Året er 1970, vi befinner oss i en skitten, korrupt og gudsforlatt by som minner om Batman-universets Gotham (som igjen er tungt Shakespeare-inspirert).

«Blod og bly» i Morgenbladet (23.03.2018)

Nesbø sjølv seier altså at han er inspirert av Batman, bokmeldarar ser dette i fleire av bøkene hans, og han er ein fan av Batman-teikneseriane til Frank Miller. I tillegg er Batman direkte eller indirekte nemnd i dei to bøkene. Eg vel altså å slå fast at det er langt ifrå tilfeldig at bøkene har fått dei namna som dei har.

…Men er det tilfeldig at Val Kilmer, som spelte Batman i Batman Forever (1995), også er med i Hollywoodfilmen The Snowman (2017), som er basert på Nesbøs Snømannen (2007)? Og kan «Snømannen» vere ein referanse til Batman-skurken Mr. Freeze?!

(Eg bør vel kanskje heller lese bøkene.)

Aarhus i 1902 (og maskinlæring)

Utviklinga av maskinlæringsteknologi har gjort av «kven som helst» kan gjere avansert oppussing av gamle filmklipp. YouTubar RestoringOldStuff har i det siste kasta seg over dansk filmarkiv og blant anna lagt ut nokon «oppussa» filmklipp frå Aarhus i 1902:

Knapt noko av det du ser her kjem frå sjølve videokameraet. Klippa er henta frå Sct. Clemensbro i Aarhus (1902), men bileta som er brukt er blitt forstørra – altså har ein datamaskin «fylt inn» detaljar den trur skal vere der. Det same gjeld fargane, dei er stort sett bestemt av ein datamaskin som har lært frå å analysere store mengder video/bilete-materiale. Men ikkje nok med det: den originale filmen hadde truleg berre rundt 24 bilete i sekundet, mens denne har heile 60. Altså er dei aller fleste bileta denne videoen består av ikkje frå sjølve filmrullen, men datagenererte.

Kamera har aldri kunne gje fullgode attgjevingar av verkelegheita, og moderne mobilkamera gjer ei rekke småendringar som få tenker på som historieforfalsking. Kjem ein til å ta like lett på slik «oppussing» av gamal film? Me får sjå. Dette er uansett teknologi som berre er i startgropa, og det same gjeld nok kva slags haldningar me vil ha til resultata.

Redigert: Og no har turen komme til Noreg. Sjå klipp frå 1912-14 her. (Via reddit)

Sommaren 1921

Har du høyrt om sommaren 1921? Nei? Det er avisene sin feil. Og din og min. Det meiner i alle fall (den anonyme) skribenten av rubrikken «Av dagens saga» i Morgenbladet 10. august 1921:

Det lakker mot høsten, og de faa som husker noget av veiret, begynder at faa en oversigt over denne abnorme sommer. Er det ikke underlig, at vi husker veiret saa daarlig – likesaa daarlig, som vi husker alt andet – mens man i gamle dage kunde gjøre rede for hver tordenbyge, man hadde oplevet? Hvad grunden? Det maa være aviserne, som ødelegger hukommelsen. Naar de begynder at skrive om en ting, er der ingen som vet noget om den ting længer. Dette paradoks skjænker vi Bernard Shaw. – Det som har staat i en avis, er jo glemt dagen efter. Men aviserne har ikke skylden, det er menneskene som bruker aviserne som paaskud for at glemme. Hvis vi ikke hadde vanslegtet fra vore forfædre, vilde mindet om denne sommer leve ned gjennem tiderne, – ja helt til vore barnebarns barn. Vore barnebarns barn skulde igjen fortælle sine barn, at i 1921 var der en mand i Aker som satte poteter den 31te marts og hadde store, nye poteter paa sit bord den 20de juni. Denne merkværdighet kan vel fortjene sin plads i krøniken. Naar sommeren anno 2021 blir utenfor alle regler, skulde bønderne minde hverandre om 1921, da vaaren satte ind med sommerlig glød og vegetationen hadde en tropisk frodighet allerede i mai. Slikt er ikke noget at lite paa, husk 1921, skulde bønderne si i 2021. Men de vil ikke si det, for der er ikke lenger noget baand mellem generationerne, der er ikke engang noget paalidelig «i mands minde». Det var i gamle, gamle dage, at en saga blev nøiagtig gjenfortalt ned gjennem et halvt aartusen.

Så får me sjå om hen treff i sin spådom, altså at sommaren i 2021 blir «utenfor alle regler».

Fredagstaco

Bilete: Middagskalender 2000 av Bente Wemundstad

I 2011 skreiv Øyvind Holen ei sak om norsk tacokultur for D2, og nokon år seinare publiserte han ei tidslinje over norsk tacohistorie på bloggen sin. Nokon høgdepunkt:

1965: Taco kommer til Norge, da Stavanger-kjøpmannen Allert Middelthon begynner å importere varer for å tilfredsstille behovet til amerikanere som kommer til byen for å lete etter olje i Nordsjøen. […]

1994: Norge møter Mexico i fotball-vm i USA, dette medfører nye butikkampanjer og -demonstrasjoner for og med taco i butikkene. […]

1997: Dagbladet slår fast at taco er ut.

1999: Nordlys slår fast at Norge er blitt «verdens mestetende taconasjon».

I tidslinja kjem det fint fram korleis taco blei ei verdsrett og ein klassikar i Noreg – men eg saknar noko om korleis institusjonen «taco-fredag» kom til. Heldigvis har Internett svar. Atlas Obscura har ein fin artikkel der ser på utviklinga av taco-fredag i Sverige.1 Først blei konseptet fredagskos etablert («fredagsmys«), så kobla Santa Maria fredagskosen opp mot deira texmex-produkt:

Meanwhile, the Swedish spice company Nordfalks, which marketed their Tex-Mex products to appeal to a Swedish audience, eventually changed its name to Santa Maria due to the popularity of its tortillas and tacos. Their TV spots suggested tacos as a staple of Cozy Fridays, and for Swedes, who were already used to smörgåsbord or potluck-style meals piled onto one plate, tacos were something new and exciting, yet familiar too.

Det er også spanande å sjå på korleis me har tilpassa retten til å passe betre til vore matvanar. Særleg agurken er visst eit uvanleg innslag, men det er fleire ingrediensar som amerikanarane reagerer på:

Americans might recognize the ground meat, soft or hard tortilla shells, peppers, onion, tomatoes, and guacamole of Swedish tacos, but not necessarily the cucumber, peanuts, pineapple, and yoghurt sauces that Swedes added to suit their own cultural tastes.

Det er i det heile ein god del engasjement rundt taco i Sverige. Dei har t.d. eit Taco-museum frå 1995 2, og det har blitt forska på kva tacoen betyr for dei. Eg har ikkje lese forskingsartikkelen, men eg vil gjette at det er mykje det same som her i Noreg.

Oppdater 9. mai 2022: Snubla over ein artikkel på forskning.no om ei masteroppgåve om taco som norsk mattradisjon.

«Koffert» etymologi

Kva er opphavet til ord som «fitte», «kuk» og «pikk»? Ein skulle tru at dette var noko alle hadde kontroll på, med tanke på kva ord ein først leitar etter i ordlistene på skulen1. Heldigvis er Språk meg! på saka med ein morosam (og fagleg!) tekst som svingar innom vulgære runepinnar, sopp, naglar og kusma. Les til dømes forklaringa bak ordet «kuk»:

Når det gjeld kuk, dukkar det opp som tilnamn i mellomnorsk (språket mellom ca. 1349 og 1550), og etymologisk plar ein å stilla ordet saman med artsnamnet kjuke «soppart som veks på trestammar» og det islandske kjúka «mjuk ost, knoke». Den opphavlege tydinga i alle desse orda har nok vore «klump», før dei har utvikla sine særbetydingar etter kvart som tida gjekk. På eit ribbein frå slutten av 1000-talet, finn me runeinnskrifta Starigard/Oldenburg 4, og der står følgande: kukr:kuskutu. Dette skal lesast som kúkr kys kuntu!, moderne norsk «kuk, kyss kunta!». Kuk har altså blitt brukt både i norrønt, mellomnorsk og moderne norsk som penis-ord. Den danske Gravlev-pinnen har ei innskrift som òg moglegvis inneheld ordet kuk, men denne innskrifta er særs vanskeleg å tolka sikkert, trass i at pinnen som innskrifta står på liknar ein kuk.

Les heile Fuð ok vingull. Om norrøne kjønnsdelar på Språk meg!

Sjå også Vasshus sin gjennomgang av bærnamn.

Musikk: Noregs punklag

I 1977 kom Noregs Punklag ut med singelen «Du er eit svin/Jeg sitter bare her og kjeder meg». Dette har blitt kalla den første pønkutgjevinga i Noreg, og den har blitt heidra som ei nynorsk plate. Men er det sant? Tja, det kjem an på.

Sanninga er at det er ei parodiplate frå Prima Vera, og dei som har tankar om pønk, seier at denne plata er pønk berre i namnet (t.d. her og her). Songane er norske tekster på kjente melodiar. «Du er eit svin» (høyr han på YouTube) er på melodien til av Sex Pistols «God save the Queen», medan «Jeg sitter bare her og kjeder meg» (YouTube) er The Whos «I’m a boy». Men ein kjem tydelegvis ikkje utanom plata når ein skriv om norsk pønkhistorie, og ho har fått ei ikonisk rolle i musikkhistoria. På Discogs blir ho seld for 246-300 euro.

Frontfiguren i Noregs Punklag er Kåre Kloakk, som du kan sjå på NRK i 1978.

Og påstanden om at plata er ei nynorsk utgjeving? Vel, berre halvparten av songane er på nynorsk. Bandnamnet er nynorsk, men kolofonen(?) på plata er bokmål.

Obstfelders «balle»?

I 1880 døyr mora til 14 år gamle Sigbjørn Obstfelder. Ti år seinare er han i Amerika, og der skriv han eit sterkt dikt om saknet1:

Julaften!
Julaften med julelys i vinduerne,
bugnende juletrær i storstuerne,
julesang ud gjennem dørsprækkerne!
 
Jeg vanked alene i gaderne
og lytted til barnesangene.
Jeg satte mig ned paa trapperne
og tænkte paa min døde mor.

*

Og jeg gik ud paa markerne —
ud — blandt stjernerne.
Min skygge gled hen over skyggerne
af dødningearmede trær.


Jeg fandt et lig mellem sneglimtene,
snejulelysene,
et lig, som endnu bævrede,
en stakkels frostdød spurv.

*

Og jeg gik hjem til mit tagkammer
og satte lyset i min flaske.

Jeg satte lyset i min flaske
og la bibelen paa min kiste.

Jeg knæled ned ved min kiste
og blæste støvet af min bibel.

Jeg folded hænder over min bibel
og graat.

Frå Digte, 1883

Dette er eit dikt som finst i fleire utgåver, men på nettet finst det ein versjon som er vanskeleg å forklare. Frå tredje strofe:

Og jeg gik ud på markerne –
ud – blandt stjernerne.
Min balle gled hen over skyggerne
af dødningearmede trær.

Eg finn ikkje noko spor på at Obstfelder skal ha latt eg-et dra nokon «Balle» nokon stads. Men denne feilen har spreidd seg. Du finn han med anna i bokblogg, forum, elevblogg, og på bokelskere. Fleire av desse ser ut til å vere frå elevar, og det betyr vel at fleire klassar har fått balle-versjonen av diktet til å jobbe med. Anna enn eit par reaksjonar på twitter (1, 2) ser eg ikkje at nokon har prøvd å gjere seg klok på kva slags «balle» det er – og eg lurer på kva lærarar har svart når dei blir spurt om det.

Så kor kjem denne feilen frå? Den eldste førekomsten eg kan finne, er frå dikt.org, der diktet blei lagt inn i databasen med feilen i 2007. Det er vanskeleg å seie om det er her feilen skjedde, eller om den blei kopiert vidare frå ei anna kjelde. Eg har retta opp i feilen på dikt.org, så får me håpe at spreiinga er stogga. Og at ikkje fleire elevar må prøve å forstå kva slags balle som blir dregen over skuggar.

La oss avslutte med å gjere det same som jentene i eit anna dikt frå Obstfelder:

Nu vaagner alle smaa piger.
De tænker ei mere paa baller.

Utdrag av «Nu vaagner alle smaa vover!» frå Digte (1883)

Norrøn vikingkortfilm

I 2015 leverte Markus Dahlslett si masteroppgåve Et spor av fortiden – Filmatisk gjenskaping av tidligere epoker. Året etter hadde den praktiske delen av masteroppgåva premiere: vikingkortfilmen Trace (2016, oppdatert i 2020).

Gemini.no skreiv om filmen då ha først kom ut, og dei skriv igjen om han no i høve YouTube-premieren. Mest interessant er kanskje bruken av norrønt som filmdialog, noko som ingen norsk produksjon hadde gjort før denne. Dahlslett reflekterer litt kring dette i masteroppgåva si:

Dette er et valg som bidrar til å skape en mer troverdig filmopplevelse for norske seere. Tidsånden fra vikingtiden blir mer levende når aktørene snakker det gamle språket og følelsen av å dra tilbake i tid, blir sterkere. Språkvalget har kanskje ikke så mye å si for utenlandske seere, da moderne norsk uansett vil høres ”eksotisk” ut for dem. Likevel er norrønt et effektivt virkemiddel med tanke på norske seere. Ofte virker vanlig norsk dialog i film litt kunstig og konstruert. Dette kamuflerer vi i Trace, ved at publikum ikke vil være i stand til å høre slike kunstige dialoger. I Star Wars: A New Hope (George Lucas.1977), ble Lucas kritisert av skuespilleren Harrison Ford, som sa: ”You can type this shit, George, but you can`t say it.”. (Edith Becker og Kevin Burns. 2004). Her var det lange setninger som var vanskelige for skuespillerne å levere seriøst. Ved å bruke et språk som svært få behersker, stod vi i Trace mye friere til å skrive dialogene slik vi ville, uten å måtte tenke så mye på skuespillernes levering av linjene.

Den norske filmen Flukt (Roar Uthaug. 2012) og i den kommende filmen Birkebeinerne (Nils Gaup. 2016), der handlingen er satt til tidlig middelalder, snakker aktørene moderne norsk – dette kan bidra til å senke autentisiteten og innlevelsen hos tilskueren, ved at man stadig blir påminnet at filmen er laget i dag. Grunnen til at dette blir gjort, kan være at filmene blir kommersielt lettere tilgjengelig for folk flest. Språkvalget i Trace gjorde det likevel ekstra utfordrende for skuespillerne. For eksempel ga det dem ikke rom for å improvisere med dialogen, de måtte holde seg til setningene de hadde lært.

Det kunne også være vanskelig for skuespillerne å leve seg inn i karakterene de spilte, da de til tider var usikre på det de uttalte, faktisk betydde.

Se også tidlegare innlegg om Beforeigners.

Måleri: Kristiania-bohemen (ca. 1929)

Måleriet er sjeldan omtalt med eige namn, men i følgje nettsida til Grand heiter det Kristiania-bohemen.

På Grand Café i Oslo heng eit stort veggmåleri av Per Krohg (1889-1965), der han har teikna foreldra sine og ein heil del andre kjente personar som var i (og utanfor) kretsen som pleidde å vere på kafeen rundt 1890-åra. Du kan lese meir om måleriet i Trygve Nergaards Bilder av Per Krohg (2000).

Nokon av personane kjenner du kanskje att, men ikkje alle er kjende. Eg har prøvd å finne relevant informasjon om alle, men fleire av dei fann eg ikkje gode biografiske tekster om. Nykel-illustrasjonen under er frå skuleboka Tekst og tanke (1999-utgåva).

1) Henrik Ibsen, 2) Sigbjørn Obstfelder, 3) statist, 4) Sven Gjems, 5) Milly Bergh, 6) Siegfried Løvenskiold, 7) Ludvig Bergh, 8) Ludvig Skramstad, 9) Ivar Aasen, 10) Thorvald Meyer, 11) Bille Aubert, 12) Mathias Skeibrok, 13) inspektør Ingebretsen, 14) Christian Krohg, 15) Jørgen Brunchorst, 16) Lars Holst, 17) Bjørnstjerne Bjørnson, 18) Carl Thaulow, 19) Oscar Preuthun, 20) statist, 21) Edvard Diriks, 22) Amund Helland, 23) Gerhard Munthe, 24) Olaf Hansson, 25) Oda Krohg, 26) Alexandra Thaulow, 27) Johan Selmer, 28) Hans Jæger, 29) Christian Friele, 30) Kalle Løchen, 31) Olaf Olsen, 32) statist, 33) Amandus Schibsted, 34) Edvard Munch, 35) Frits Thaulow, 36) Kristian Fritzner, 37) Hjalmar «Hjalle» Lie, 38) Christian Michelet og 39) Ola Thommessen

Rosslandsguden

Eg er sokndøl, men det er først etter at eg flytta heimafrå at eg innsåg kor mykje spanande historie det er i bygda. Særleg Rosslandsguden – eit forhistorisk steinhovud – var noko med tok for gjeve. Ein kan lese om det på t.d. lokalhistoriewiki, men om du meistrar engelsk er det også mogleg å få ei innføring frå Brute Norse på Youtube…med skandifuturistisk estetikk:

The Rossland God: Tales from the Eldritch North

Gira på å dyrke gudebiletet? Det var nettopp det politikarane i bygda var redde for i 2004. Frykta har heldigvis ebba litt ut, no kan ein kjøpe miniatyrversjon av hovudet som suvenir (ikkje på nett).

Oppdatert (12. september 2021) Om den skandifuturistiske estetikken blir for heftig for deg, har Saga Bok forlag også vitja guden og laga ein liten video om det.

Sjå elles min tidligare post om filmanbefalingar frå Brute Norse.