Mange byar har eit mytisk opphav, t.d. har Roma historia om Romulus og Remus. Men visste du at Bergen også har eit slikt? Det finst eit (lite omtalt) segn i fleire utgåver frå 1500-talet om mystiske lydar i vågsbunnen – stemmar og musikk – som var eit teikn på at det ein dag ville kome ein by der. Her har eg prøvd å samle den informasjonen eg kunne finne om segnet, og dei ulike variantane som er kjende.
På 1500-talet var det ein gruppe i Bergen, bergenshumanistane, som skreiv om Bergen og Noregs historie, og det er i historieverka deira ein finn segnet. I Bergen fundas (ca. 1560, ukjend forfattar) finst det ein variant av segnet som truleg er utgangspunktet for varianten ein finn i Bergens rimkrønike (ca. 1560 og 1570-80, ukjend forfattar). I tillegg er det ein annan variant i Om Norigs rige (1567) av Absalon Pederssøn Beyer. Eg har ikkje sett segnet særleg kommentert nokon stad, men ein kan lese ei samanlikning av dei i Bergen fra de ældste Tider indtil Nutiden : en historisk-topografisk Skildring (1877, s. 7-9). I Bergen bys historie, bind 1 (1982, s. 80) nemner Knut Helle segnet som eit døme på at ein trudde det var gardar her før byen blei etablert.
Under har eg samla dei variantane eg har funnet i opphaveleg språkdrakt og modernisert.
Bergen fundas
Bergen fundas handlar om Bergen si historie og finst i ein del ulike handskrifter. I 2021 ga Agnete Nesse ut ein modernisert utgåve, og i den finn ein sagnet i moderne norsk (s. 19):
I den tiden da Magnus, sønnen til Olav den Hellige, regjerte, bodde der en mann på Årstad som het Gissur Guldbrandsøn. Tjenestefolkene hans gjetet sauer og geiter i området rundt Vågen, altså havnen der byen er nå. Da hørte de sterk hvisking og snakking, og musikk fra strengeinstrumenter og fløyter. De ble veldig forundret over det de hørte. Om kvelden da de kom hjem, fortalte de husbonden hva som hadde skjedd. Da han hørte dette, spådde han straks at det i løpet av få år skulle opprettes en mektig by med mye handel der gjeterne hadde vært. Og bare fire år etter denne spådommen, i år 1070 e. Kr. lot den allmektige Gud silden strømme til rundt her i store mengder. Siden det var spesielt mye sild akkurat der hvor havnen var så god, bygget Olva Kyrre, Norges konge, en by ved denne havnen.
Nesse har basert seg på bokutgåva frå 1957 av Mikjel Sørlie, der han hadde transkribert det mest komplette manuskriptet («Gl. kgl. sml. 991 fol.«) og det eldste («AM 333 fol.«). Trykk under for å sjå korleis segnet ser ut i dei manuskripta:
Segnet i Gl. kgl. sml. 991 fol. (s. 28-29)
Wdi Magnus Sancti Olai Sønns tiid da haffuer der Boedt enn Knape paa Ølrickstadt wiidt Naffnn Giitzer Guldbrandßønn. Hanns folck och drennger haffuer ganngit och wogtidt faaer og gieder Runnt omkrinng Waagenn Eller haffnen, som Byenn nu stannder. Da haffuer de hørt offuermaade huidske och Lese, Medt alle hannde Sjidenspiil och Piibe leig, Saa adt de haffuer deraff hafft møgen forvnndrelße. Om Afftenen der de komme hiem, haffuer de sagt deris Hoßbunde huorledis det haffuer begiffuet sigh. Der hannd det hørde, Spaade hannd strax Adt der bleff innden faa Aar enn Megtige Stadt och hanndell Oprigtidt, och fire Aar effter denne hanns Prophetering, Anno Domini MLXX, Gaff Gud Almegtigste adt siilde fisken giick Riiggelligen till her Runt omkring, Och effterdi adt fisken fanndiz besynnderligenn paa den platz huos den goude Hauffen, da bygde Olluff Kyrre, Norrigis Konge, Byenn wiidt samme haffen
Segnet i AM 333 fol. (s. 80-81)
Vdi Magnus sancti Oluffz sønns tiidt thaa haffuer ther boith ein Knabe paa ølricstad hueß folck och drenger haffuer gangith och wocthit faer och gieder runth omkringh Wogenn heller haffinn som byenn nu stander, thaa haffuer thee hørtt offuermaade huisk och lese och pankrocke mett allehonde siden spiell oc pibelegh saa atth the haffuer ther aff hafftt møginn forundrelße, om affthennun thii komme hiem haffde the sagtt theris husbonde huorledes the ther haffue hafftt sigh. Ther hand thett horde spaade hann strax att ther bliffuer indenn faa Aar ein Mectigh stad och Handell wpregtith.
XL Aar effther then Hans Proffeteringh Anno dominj MLXX gaff gud almechtigste sinn Naade att Sildfiskenn gick Rigeligenn tiill her runth omkringh, Och efftherdij the fiskere fanth besynderligenn paa thenne platz thenn gode haffnn: Thaa bygde Oluff Kyrre Norriges konningh byenn with samme haffnn […]
Bergens rimkrønike
Ein trur at Bergens rimkrønike (ca. 1560 og 1570-80) blei skriven med utgangspunkt i Bergen fundas, og rimkrøniken finst i to utkast. Det gjer at segnet dukker opp to gonger, og dei to variantene står saman i Geirmund Vislie sin utgjeving frå 1925. Dei er stort sett like, men det er nokre små forskjeller. Trykk under for å sjå dei slik dei står i Vislies bok.
Segnet i Bergens rimkrønike – Variant A
Wdj koning Magnus Oluffsønns thiid hinn gode
Paa Olrighstad daa Bode,
Enn Manndt hed Gidzour guldbrannßønn
Hannd wor enn spaamannd Best och Kiønn
Hannd wor enn Knabe paa samme gaard
Hanns Drennge ginnge och woctede Faar:
Lanngs och trinut om Bergenn wog
Och Fersk thanng for faarenne opdrog
Tha monne the offuermaade hørre Bruske
Med Leßenn och huidskenn møgitt Ruske
Med thømrinng och Bannckenn offuermaade
Med Trommer och Piiber att the maane Raade,
Att samme hanns drennge haffde der aff wunder
Och sagde derris herre aff wnnder
Hannd spaade att denn pladz Bleff møgitt hellig
Med gudelighedt møgit Lycksalligh
Och att ther skulle skee stor hanndell och mogenn Datt
Och att ther skulle Byggis enn stad well Bratt
Fyrgethiuffue aar efter thenne hanns Profitherinng
Bygdis stadenn med møgenn haandtherinng[.]
Segnet i Bergens rimkrønike – Variant B
Wdj konning Magnus Olaffzons tiidtt hin gode,
Enn mandt paa Øllrickstadt Bode.
Hedtt Gidzar Gudbrandßønn,
Waar enn Spaamandtt best oc kiønn.
Handt waar enn knabe paa samme Gaardtt,
Hans drenge ginge oc woctede faar.
Langis och Runt om Bergenn Wogh,
Huor faarenne ginge de effther drogh.
Der monne de høre offuermaade Bruske,
Medt Leßning oc huiskenn megit Ruske.
Met tymring oc Banckenn offuermaade,
Medtt trommer oc piber att det monne Raade.
Och kunde inthett faa det at seæ,
Huadt dett waar, Sig loedt betheæ.
O Der aff haffde diße drenge wnder,
De sagde dieris herre strax det wnder.
Handt spurde den platz bleff megit hellig,
Medt gudelighedtt megit Lycksalig.
Och att der skullde skiæ handell oc megen dat,
Der skullde byggist enn stadt well bratt.
Kongerne skullde der megit i bedriffue,
Mange skullde der oc komme affliffue.
Dog de icke alle døde paa straa,
Widt suerdit skullde mange falde fraa.
XL Aar ephther denne hans prophetering,
Bygdis stadenn medt megen handtering.
Eg har gjort eit forsøk på å slå dei saman og modernisere språket, men ta dette med ei klype salt. Eg er t.d. veldig usikker på «Bruske» og «Ruske». Takk til ein viss M. Trinde for gode innspel!
I kong Magnus Olavssons tid, den gode,
på Alrekstad, en mann bodde
som het Gissur Guldbrandsøn.
Han var en spåmann, flink og skjønn. (eigentleg: best og køn)
En ung mann på hans gård,
en dreng, gikk og voktet får
langs og rundt om Bergens våg
og fersk tang opp til fårene drog. (ev. «Hvor fårene gikk, de etter drog.»)
Der hørte de noe veldig bryskt, (kanskje eigentleg ordet bruske?)
lesing og hvisking, meget ruskete,
tømring og banking overmåte,
trommer og piper som rådet.
Og han kunne ikke se,
hva det var, som seg lot seg vise. (eigenteleg: bete)
Og drengene som opplevde dette underlige,
sa til deres herre det forunderlige.
Herren spådde at den plassen ble meget hellig,
med en gudelighet, meget lykksalig.
Og at det skulle skje stor handel og mye der,
Det skulle raskt bygges en by der,
Kongen skulle mye der bedrive,
Mange skulle komme og miste livet.
Men ikke alle skulle dø på strå,
Med sverdet skulle mange falle fra.
Førti år etter denne profetering
bygdes byen, med mye håndtering.
Om Noriges rike
Ei anna utgåve av same segn finn me i Om Noriges rike av Peder Absalon Beyer frå 1567. Dette er eit historieverk over Noreg, og han kjem inn på segnet når han skriv om Bergen sitt opphav. Denne skil seg frå dei førre med at det er satt i Håkon Adalesteinsfostre si tid, og det er ein gammel mann som tolker stemmer som kjem frå jorda for kongen.
Her er det i ei språkleg modernisert utgåve frå Wikipedia (lagt inn av brukaren Nordfra):
Og den tid Håkon Adalsteinsfostre hadde sitt kongelige sete stundom på Alrekstad, det man nå kaller Aarestad, og feet gikk her nede i byen som nå gårder og kålhager står, da ble det sagt for kongen, at her hørtes i jorden lyd av mennesker, likevis som mange skulle snakke sammen. Da kongen det hørte, ble han underlig derved og mente at det skulle bety noe ondt. Da svarte en gammel mann, nådigste herre, frykt intet, for det betyr intet ondt, men bemerker at til sin tid skal det bygges en fin stad, i hvilken skal brukes stor handel og vandel, som enn skjer på denne dag.
Ein kan finne originalteksta transkribert i Dokumentasjonsprosjektet om ein trykkar seg inn på bind 3 og går til side 71. Du kan og sjå det her:
Segnet i Om Noriges rike
Oc den tid Haagen Adelsteyn haffde sit kongelig sæde stundum paa Alreikstad (det er som mand nu kaller Aarestad), huilchen som haffuer sit naffn der aff at alle de, som ville j by heller aff, skulle fare den gaard forbi, daa hand haffde sit kongelig sede der, oc fæit gick her neder j byen, som nu gaarde oc kaalhaffuer staa, daa bleff det sagt for kongen, at her hollis oc hördis j iorden liud aff mennisker, ligeruis som mange folch skulle tale sammen. Der kongen det hörde, bleff hand vnderlig der ved oc mente at det skulde betyde nogit ont, da suarede en gammel mand oc sagde: naadigste herre, frycter eder intet, thi det betyder intet ont, men bemercker at vdi sin tid skal der byggis en fiin stad, vdi huilchen skal brugis stor handel oc vandel, som end skier paa denne dag.
Så det. Det hadde vore spanande om det dukka opp meir om dette, men eg har ikkje klart å finne meir ope på nett. Eg har leita i bl.a. Den norske krønike, Den norske so, Holberg sine verk og kongesagaene. Kanskje er det meir i dei andre handskriftvariantane? Eller i andre eldre kjelder? Ta gjerne kontakt om du snublar over noko!
Oppdatering (24. oktober 2024): Takk M. Trinde for fleire gode innspel! Fyrretyve («fyrgethiuffue») er ei gammal dansk nemning for førti, så begge rimkrønikevariantane er einige om førti år. Bytta også ut «bruskete» med «bryskt», sidan bruske kan tyde noko i den duren.